Sadık BOZOK
Araştırmacı
Bu yazımızda 15. ve 16. yüzyılda Sonisa kazasına bağlı bir köy iken, 17.yüzyıl sonlarında kaza olan İrek/Erek kazasının merkez yerleşimlerindeki aile lakaplarına değineceğiz. Osmanlı İmparatorluğunda, Sultan ll.Mahmut zamanında Devletin askeri imkan ve kabiliyetini tespit etmek amacı ile ilk defa 1831 yılında nüfus sayımı yapılmıştır. İrek/Erek Kazası nüfus kayıtlarında İrek Ez Kaza-i Erbaa olarak geçmektedir.(1) İrek/Erek Kazası, iki mahalle ve 15 köyden oluşmaktadır. İrek/Erek merkez Cedid (yeni) ve Kebir (büyük) adında iki mahalledir. İrek/Erek Sivas Sancağına bağlı bir kaza olup, Sonisa, Taşabat, Erek ve Karayaka Kazaları Taşabat’ın Tanoba köyünde oturan 26 yaşındaki Ahmed Ağa bin Mustafa tarafından idare edilmekte ve Kaza-i Erbaa Ayanı olarak anılmaktadır. (1730-1839 Ayanlık/Derebeylik Dönemi) Bu dört kazanın henüz birleştirilmediği dönemde, bu kazalardan her biri için Ez Kaza-i Erbaa (Erbaa Kazalarından) ifadesi kullanılmaktadır. Bu dönemde İrek/Erek ise Erbaa kazaları’nın, bu günkü ifade ile adliyesinin/mahkemelerinin bulunduğu merkezdir. Kadı, Naib ve tebaları Erek’in Kebir Mahallesinde oturmaktadır. İrek/Erek, Erbaa Kazaları’nın (Sonisa,Taşabat, Erek ve Karayaka) birleştirilerek tek kaza olduğu 13.07.1848 tarihinden itibaren Erbaa Kazasının merkezi olmuştur. Bu durum, Erbaa Kazası’nın 1848-64 Sivas Sancağına, 1864-68 Ünye Sancağına, 1868-71 Sivas Sancağına, 1872-1892 Amasya Sancağına, 1893’ den itibaren de Tokat Sancağına bağlı olduğu dönemlerde ve halen günümüzde devam etmektedir.
İrek/Erek Kazası Kebir mahallesinde tebaları ile birlikte kaydedilen 38 yaşında Kuzatdan Salih Efendi bin Feyzullah’ın Erbaa Kazaları Kadısı olduğu anlaşılmaktadır. Kebir Mahallesi ‘’Ahıska muhacirlerinden Kaza-i mezkure Naibi Mehmed Salim Efendi bin Ahmed yaş 40’’ kaydından Mehmet Salim Efendi’nin Erbaa Kazaları Kadı vekili olduğu anlaşılmaktadır.
İrek/Erek Kazası Cedid mahallesindeki ilk kayıt Trabzon Valisi’nin kaynı 30 yaşındaki Mustafa Ağa bin Ebu Bekir’e aittir. Mustafa Ağa’nın kendini takip eden sıraya hizmetkarler (tebaları) yazılmıştır. Bunlardan bazılarının Kapıcı, Dellak, Katip olarak görevleri belirtilmiştir.
1831 yılında İrek/Erek Kazası merkez mahalleleri kayıtlarında Cedid Mahallesi İmamı 43 yaşındaki Molla Mehmed bin Mustafa, Kebir mahallesi İmamı’nın 45 yaşındaki Molla Abdurrahman bin Ömer, Kebir Mahallesi Mescid İmamı’nın 35 yaşındaki Amasyalı Mustafa bin Mehmed olduğu, bu bilgilerden İrek/Erek merkezde iki Camii, bir Mescid olduğu anlaşılmaktadır.
İrek/Erek kazasında oturan ve misafireten bulunanların bazılarını meslekleri belirtilerek kaydedildiği görülmektedir. Bu meslekler Kapıcı, Dellak, Katip, Saraç, Berber, Çoban, Köşger, Değirmenci, Urgancı, Hamamcı, Bahçivan, Eskici, Sığırcı..
İrek/Erek Kazası merkez mahallelerinde oturanların aile lakapları, yoksa sıfatları, memleketleri, bunların hiç biri yoksa isim olarak belirtilmiştir. Bazı lakaplar kalabalık aileler iken, bazılarının da bir hane olduğu, bazen de bir kişi olduğu, sıfatı, memleketi ve isim olarak kaydedilenlerden bazılarında geniş aileler olduğu görülmektedir.
Yaptığımız çevirilerde okunamayan yerlere…. konulmuş, şüpheli okumalarda ? işaret konulmuş, numaralama tarafımızdan yapılmıştır.
İrek/Erek Cedid Mahallesi Aile lakapları;
1-Trabzon Valisi Kaynı Mustafa Ağa bin Ebu Bekir yaş 30 m
Hizmetkarı Kapıcı Osman yaş 25 m
Diğeri Ahmet bin Dellak Ebu Bekir yaş 23 m
Diğeri Canikli Ali bin Veli yaş 30 m
Katibi Molla Ahmed bin Mehmed yaş 30 m
2-Nebioğlu
3-Cabbaroğlu
4-Alaaddinlioğlu
5-Amasyalı Saraç Hüseyin bin Abdullah
6-Ali bin Emir Ahmed
7-Kara Demiroğlu
8-Dede Bekiroğlu
9-Çubukçuoğlu
10-Kazındıroğlu ?
11-Hendioğlu?
12-Abdullah bin Hancı Osman
13-Gürcüoğlu
14-Koçhisaroğlu
15-Şerbetçioğlu
16-Hüseyin Alioğlu
17-Şehirlioğlu
18-Aripoğlu?
19-Revaklıoğlu
20-Mustafa Efendi bin Halil
21-Canikli Hasan bin Mehmed
22-Kılıçoğlu
23-Meczub Hasan bin Berber Mehmed
24-Dinek Velioğlu
25-Dinekoğlu
25-Mahalle İmamı Molla Mehmed bin Mustafa yaş 43
26-Yetim sabi Mehmed bin Hüseyin
27-Alicikoğlu, Sığırcı,
28-İspiroğlu
29-Canikli Hasan bin Ömer
30-Pat Ahmed bin Mehmed
31-Gürünoğlu (Ayan Ağa tebasından)
32-Tekelioğlu
33-Berberoğlu
34-Çoban Ali bin Feyzullah (Berberoğlu’nun hizmetlisi)
35-Çabaoğlu
36-Mustafa bin Kul Ali
36-Köçekoğlu
37-Ağcakişioğlu
38-Terzioğlu
39-Badıllı (oğlu) (Badıllı aşiretinden)
40-Ahıskalı (oğlu) (Ahıkalı…)
Kebir Mahallesi Aile lakapları;
1-Hatipoğlu Numan Ağa bin Feyzullah yaş 55
2-Alikethüda… Kuzattan Salih Efendi bin Feyzullah yaş 38
Tebasından Ali bin Mahmud
Diğeri İsmail bin Ömer
Diğeri Salih bin Hasan
Diğeri Hüseyin bin Mustafa
Diğeri Canikli Ali bin Ahmed
Diğer tebasından Çobanoğlu Mehmed bin Ömer
3-Anahtarcıoğlu
4-Torbacıoğlu
5-Mahmud Çavuşoğlu
6-Bayramoğlu
7-Osmanoğlu
8-Köşker Saadeddin bin Halil
9-Ömerbeyoğlu
10-Nalbandoğlu
11-Arhalıoğlu
12-Abdülbakioğlu
13-Hacı Mehmed bin Osman
14-Sordukoğlu?
15-Hallaçoğlu
16-Mahzaroğlu?
17-Saykaloğlu
18-Terzioğlu
19-Değirmenci Musa bin Hüseyin
20-Ali Bezirganoğlu
21-Pangalakoğlu?
22-Yeteroğlu
23-Ahmedoğlu
24-Kör Osmanoğlu
25-Han Ahmedoğlu
26-Kahramanoğlu
27-Abdullah bin Osman Efendi
28-Kabakcıoğlu
29-Elmacıoğlu
30-Tonbuloğlu
31-Kayışbaldıroğlu
32-Deli Himmetoğlu
33-Ağma Urgancı Mehmed bin Hüseyin
34-Yeğen Hüseyinoğlu
35-Çıbancıoğlu
36-İmamoğlu
37-Berber Ahmed bin Ahmed
38-Kara Alioğlu
39-Kara Mehmedoğlu
40-Kaçaloğlu
41-Kara Yusufoğlu
42-Sarı Mehmedoğlu
43-Benderlioğlu
44-Saraçoğlu
45-Hakim Efendi tebasından Osman bin Halil
46-Payaloğlu?
47-Hacı Hasanoğlu
48-Hacı Ali bin Ahmed
49-Mısırcıoğlu
50-Elikoğlu
51-Halil Kahyaoğlu
52-Hazinedaroğlu
53-Tiridioğlu?
54-Mikrasoğlu
55-Dedeoğlu
56-Hamza bin Deli Ali
57-Tekerlekoğlu
58-Kandazoğlu
59-Kiremitçioğlu
60-Osman bin Ebu Bekir Efendi
61-Çırak Ahmedoğlu
62-İshakoğlu
63-Canikli Osman bin Yusuf
64-Karabeyoğlu
65-Hamamcı İsmail Ağa bin Veli
66-Şıhtanoğlu
67-Karaağaçlıoğlu
68-Karabaçakoğlu
69-Çumukoğlu
70-Kuş Halil bin Halil
71-Topçuoğlu
72-Kürt Mehmedoğlu
73-İmamı Mahalle Molla Abdurrahman bin Ömer yaş 45
74-Baratalıoğlu
75-Dere Karyeli At Hasanoğlu
76-Ahıskalı Mustafa bin İbrahim
77-Gurbetoğlu
78-Alicikoğlu
79-Köçekoğlu
80-Ali Kahyaoğlu
81-Kel Hasan bin İsmail
82-Karslıoğlu
83-Niksarlı Somuncuoğlu
84-Niksarlı Mısıroğlu
85-Ağma Molla Abdullah bin İbrahim
86-Ağma Molla Mehmed bin Halil
87-Kayaoğlu
88-Hekimhanlı Irgad Mehmed bin İbrahim
89-Hekimhanlı Bahçivan Hüseyin bin Mustafa
90-Talebeden Molla Mehmed bin Mehmed Efendi
91-Caniklioğlu
92-Mehmed Alemdar bin Himmet
93-Ağma Fakadar? Ömer bin Mustafa
94-Hacı Eminoğlu
95-Lazoğlu
96-Aybaoğlu
97- Yusuf bin İbrahim (Ayan Ağa tebasından)
98-Suiçmez Mustafa bin Hasan
99-Hekimhanlı Eskici Ali bin Hüseyin
100-Kara Ahmed bin Mehmed
101-Sığırcı Ömer bin İsmail
102-Genç Ali Efendi
103-Deli Ömeroğlu
104-Hüseyin bin Hasan
105-Suvari tekaüdlerinden Ebu Bekir bin Mehmed
106-Zaburoğlu Molla?
107-Mescid İmamı Amasyalı Mustafa bin Mehmed yaş 35
108-Ahıska muhacirlerinden Kaza-i mezkure Naibi Mehmed Salim Efendi bin Ahmed yaş 40
109- Canikli Ahmed bin Hüseyin (Naib tebası)
110- Ömer bin Dalça Ahmed (Ayan tebasından)
111-Tokadlı Kara Mehmed bin Hüseyin
Kaynaklar:
1-Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı; (CDAB:Hicri.29.12.1246/ Miladi.10.06.1831- NFS.d.02275)
