Menemen
Patates
Halil Rıfat Paşa
Tembihname
Bizim köyde domatese “Mazak” derler; Andıran ve Sonusa’da ise sanıyorum “Azak” diyorlar. Bu kelime nereden geldi de Türkçe’ye yapıştı? Videodan “Tarihin Arka Odası” programında konu edildiğini görünce, programı dinledim ve yorumları okudum. İmkanı varsa eğer yorumları buraya aynen almak istiyorum. Çünkü patates ve domatesle ilgili araştırma ve incelemelerde bulundum; kapsayıcı tezler ve makaleler okudum. Yazdım da. Limon, portakal ve mandalina ülkemize nereden, ne zaman geldi ve yerleşti? Bunları da az çok irdeledim. Adını yazdığım hiçbir meyve Anadolu topraklarına ait değil. Domatesten yaklaşık yüz sene turşu yapmışlar. Kızardığında çürüdü sanmışlar ve atmışlar. Konuşmacı bilim insanına göre; “İlk salça üretimi İtalya’da 1770’lerde başladı.”
Yorumculardan biri diyor ki:
“Domatesin Türkçesi KIZANAK’tır. Kazak Türkçesinde bugün kullanılıyor. 40’lı yıllarda bizde de kullanılmış. Üzerine düşülmeyince tutmamış.”
“Mazak ve Azak” kelimeleri bu Kazakça “KIZANAK” kelimesinden uyarlanmış gibi.
Bana öyle geliyor. Halkın ürettiği kelime benim için daha muteberdir.
Başka bir yorumcu ise şöyle diyor:
“Patateste öyle, Amerika keşfedilmese fasulye, biber, domates, mısır yenmeyecekti. Özellikle patates Avrupa’da kıtlık zamanı insanları kurtarmış.”
Tamamen katılmam mümkün değil; eninde sonunda Amerika ve Avustralya kıtalarıyla temas kurulurdu. Bunun adı keşif olurdu, istila olurdu veya işbirliği olurdu ama olurdu. Bugün dahi ülkemize kasaplık büyükbaş hayvan ihraç ediyorlar! Sığır cinsinin adına Angus diyorlar!
Yukarıdaki yoruma cevap veren kişi diyor ki:
“Evet. Bugünkü Rusya’nın kuruluşunu patatese bağlayan tarihçiler var. Bence haksız da değiller.”
Patates Rusya üzerinden Sivas, Amasya ve Tokat diyarına gelmiş olmalı ki tarihi kayıtlarda “Kartoli” adına rastlamıştım. Bizim köyde bugün bile “Gosdil” derler. “Kartol” diyen memleketler de var.
Halil Rıfat Paşa, Sivas Vilayeti valisi olduğu dönemde, patates ekimine önem verdi ve teşvik etti. Bu nedenle “Tembihname” tanzim ederek sancaklara, kazalara ve nahiyelere yolladı.
Domates ve patates 19’uncu yüzyıl sonlarında ancak Amasya’da ve Tokat’ta gerçek anlamda üretilmeye başlandı.
1924 yılında Zihni Derin, Rize bölgesinde çay ve
turunç yetiştirme çalışmalarına başladı ve yürüttü. 1936 yılında İtalya’dan mandalina fidesi getirildi ve Akdeniz bölgesinde aşılama yapıldı. Mandalinanın öz vatanı Hindistan, Çin ve Güney Asya ülkeleridir. Demek ki ülkemizde mandalina son yüz senedir hatta 1936’dan beri 90 senedir üretilmektedir.
1936 yılında başlayan her çeşit meyve dikme ve aşılama çalışmaları önemlidir. Zaman içinde ülke sathına yayılmıştır. Portakal, Türkiye’ye Portekiz’den gelmiştir.
Enver Seyhan
21 Aralık 2025
Yorum Ekle
