Ahmet Şimşek
Bütün Orta Asya’da, yani daha çok Türk bölgelerinde, kökü neolatik yani M.Ö. altı bin, onbin yıla dayanan tunç taş devrine kadar giden, kırlangıç örtü, amaçları ve yapısı dikkate alındığında “tütekli kubbe, tüteklikli kubbe, bindirmeli tavan isimleri de verilen bir yapı şekli.
Bu tip tavan örtüsü, Erzurum, Bitlis, Kars, Erzincan, Bayburt, Artvin gibi yerleşmelerdeki evlerde de uygulanmış örneklerine rastlanmak mümkündür. Türkçe’de “Tüteklikli ev” olarak bilinen kırlangıç kubbeyle örtülü konutların, Anadolu dışında, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’da da bulunduğu bilinmektedir.
Doğal olarak “tüteklikli ev” terimi bu ülkelerin dillerinde de vardır. Sivil mimarideki örneklerine özellikle Erzurum evlerinde rastlanan kırlangıç örtü, Erzurum evinde önemli yere sahip olan tandır evinin tavan örtüsüdür. Kare kenarlar üzerine oturan kırlangıç örtüde dikdörtgen kesitli ahşap kirişler köşegen yerleştirilerek sekizgen oluşturulur, bir sonraki sıra içeri taşırılarak karelenir ve bu şekilde bindirmeli yükselen tavan üstte kare bir ışıklıkla son bulur. Bindirme sayısı genellikle 5, 7 ya da 9 olarak belirlenmiştir. Kırlangıç örtünün tam ortasında aydınlatma ve havalandırma amaçlı olarak bir pencere açılmıştır. Ev sahibinin her zaman bacaya çıkarak bu pencereyi açıp kapatmak durumunda kalmaması için, pencere yukarıdan makaraya bağlı bir iple aşağıdan açılıp kapanan bir düzeneğe sahiptir. Sivil mimaride Erzurum evlerinin tandırevi kubbesinde ve han odalarında karakteristik biçimde kullanılmıştır. Erzurum’da sert ve uzun geçen kış ayları tandır evinin çok fonksiyonlu bir mekan olarak tasarlanmasında en önemli etkendir. Kalabalık ailelerin bir arada yaşadığı Erzurum evlerinde Tandırevi aynı zamanda tüm ailenin soğuk havalarda toplandığı, bir yerde ısınma probleminin çözümlediği bir mekandır. Orijinal örtünün kuruluşunda çivi kullanılmamaktadır, ağaçların üzerinde kert adı verilen yuvalar açılarak birbiri üzerine oturtulmaktadır. Ancak günümüzde yapılanlarda L şeklinde metallerle ahşaplar birbirine sabitlenmiştir.
Kırlangıç örtü dini yapılar ve anıt mezarlarda da uygulanmıştır. Bu örtü tipine sadece Erzurum evlerinde rastlanır kanısı yanlıştır. Bu tip tavan örtüsü, Erzurum, Bitlis, Kars, Erzincan, Bayburt, Artvin gibi yerleşmelerdeki evlerde de uygulanmış örneklerine rastlanmak mümkündür.
Kayda geçen en eski örneği Arapgir’de 1200’lerde inşa edilmiş olan Onar köyü, Büyük Ocak Cemevi…
Türkçede “Tüteklikli ev” olarak bilinen kırlangıç kubbeyle örtülü konutların, Anadolu dışında,
Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’da da bulunduğu bilinmektedir. Doğal olarak “tüteklikli ev” terimi bu Ülkelerin dillerinde de vardır.
